DIŞ UZAY ANLAŞMASI 6. MADDE KAPSAMINDA İÇ HUKUK DÜZENLEMELERİNİN ÖNEMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Uluslararası Uzay Hukukunda İç Hukuk Düzenlemelerinin Önemi

Milletlerarası antlaşmaların iç hukukta yürürlüğe konulması, ulusal mahkemelerde bu antlaşmaların dayanak gösterilmesi gibi hususlar göz önünde bulundurulduğunda Uluslararası Hukukun iç hukuk ile ilişkisinin de yadsınamayacak biçimde var olduğu anlaşılmaktadır. Bu yoğun ilişki Uluslararası Uzay Hukuku açısından da yavaş yavaş artmaktadır. Uzay doğası gereği tehlikelidir ve dolayısıyla risklidir. Bu itibarla uzay hukukuna dair iç hukuk düzenlemeleri bu noktada büyük önem arz etmektedir. Bu yazıda öncelikle uluslararası uzay hukuku açısından iç hukuk düzenlemelerinin önemi ve devamında Türkiye’de uzay faaliyetlerine ilişkin iç hukuk düzenlemesinin gerekliliğine ve uzaya ilişkin iç hukuk düzenlemelerinin mevcut durumuna dair değerlendirmesine yer verilecektir.

1967 Dış Uzay Anlaşması’nın VI. Maddesi ve Devletlerin Sorumluluğu

Uzay hukukunun Magna Carta’sı[i] olarak da ifade edilen Dış Uzay Anlaşması[ii], uzay hukukunun temel ilkelerini ihtiva eden ve devletlere gerek devletin ve gerekse devlet bünyesindeki özel teşkillere uzay faaliyetleri konusunda yükümlülükler getirmektedir. Dış Uzay Anlaşması madde VI hükmü; “Antlaşmaya Taraf Devletler, Ay ve diğer gök cisimleri de dahil olmak üzere uzaydaki ulusal faaliyetleri için, bu tür faaliyetler ister hükümet kurumları tarafından ister özel teşekküller tarafından yürütülüyor olsun, ve ulusal faaliyetlerin işbu Sözleşmenin hükümlerine uygun biçimde yürütülmesini sağlamak için uluslararası sorumluluğu (responsibility) taşırlar(…)” şeklinde devletlere uzay faaliyetlerine ilişkin sorumluluk yüklemektedir. Dış Uzay Anlaşması madde VII ise; “Ay ve diğer gök cisimleri de dahil olmak üzere, bir cismin uzaya fırlatan veya fırlatılmasını sağlayan Antlaşmaya Taraf Devletlerden her biri ve topraklarından veya tesisinden bir cisim fırlatılan her Taraf Devlet, başka bir Antlaşmaya Taraf Devletin veya onun gerçek veya tüzel kişilerinin, bu tür bir nesne veya onun bileşen parçaları tarafından Dünya’da, havada veya Ay ve diğer gök cisimleri dahil olmak üzere uzayda uğratılacağı zarardan uluslararası olarak sorumludur (liability)” şeklindeki ifadesiyle taraf devletlere uzay faaliyetleri sebebiyle diğer devletlerin uğradığı zararlardan uluslararası sorumluluk yüklemektedir.

Madde VI ve madde VII’de yer alan İngilizceleri “responsiblity” ve “liability” olan kavramları Türkçeye sorumluluk olarak çevriliyor olsalar da bu kelimeler aynı anlamı ifade etmemektedir. Belirtilmelidir ki, Madde VI ve madde VII lafzi açılardan önem arz ediyor olsalar da bu kavramların ayrımı sözleşmenin doğrulanmış dillerinden İspanyolca metinde, her iki kavram için de “responsibilidad” kavramı kullanılmıştır ve aynı durum sözleşmenin doğrulanmış diğer dilleri olan Fransızca ve Çince metinlerinde de söz konusudur[iii].  “Responsibility” kavramı norm ihlalleri durumunda gündeme gelirken; “liability” kavramı ise belirli bir zarardan ötürü tazminat için ilk yükümlülüğü ifade etmek üzere kullanılır[iv]. Ayrıca, “responsibility” uygun devlete (appropriate state) atfedilirken, “liability” bir uzay nesnesinin fırlatılmasına dahil olan devlet/devletlere atfedilir[v].

Dış Uzay Anlaşması’nın VI. Maddesi, yukarıda bahsedildiği üzere bu kavramlardan “responsibility” bağlamında devletlere sorumluluk yüklemektedir. Dunk tarafından da ifade edildiği üzere, uzay faaliyetinin özel kişilerce yapılması karşısında, bu faaliyetlerden doğan sorumluluk devlete ait kamusal bir sorumluluktur [vi]. VI. maddenin ikinci cümlesinde ise özel teşekküllerin milli uzay faaliyetlerinin yürütülmesi açısından yetkilendirme ve sürekli gözetleme/denetleme yükümlülüğünün devletlere ait olduğu ifade edilmektedir[vii]. İç hukuk düzenlemelerinin önemi de özellikle bu noktada ortaya çıkmaktadır. Devletlerin devlet-dışı teşekküllerin uzay faaliyetlerini yetkilendirebilmeleri ve devamında da sürekli denetim yükümlülüğünü haiz olabilmeleri adına iç hukuk düzenlemesi yahut bunu sağlayacak bir mekanizma ortaya koymaları gerekmektedir[viii]. Dış Uzay Anlaşması’nın devletlere yüklediği görevi yerine getirmek üzere devletler iç hukuk düzenlemesi ortaya koyarken Gerhard’ın ifade ettiği üzere beş yapı taşı bulunmaktadır[ix]. Bunlar; 1) uzay faaliyetlerinin izni, 2) uzay faaliyetlerinin sürekli gözetimi, 3) devlet güvencesi ve sorumlulukla (liability anlamındaki sorumluluk) ilişkili hususlar, 4) uzay objelerinin kaydı ve 5) ek hususlar şeklinde sıralanabilir[x]. Bunlardan ilk iki madde Dış Uzay Anlaşması madde VI’nın ikinci cümlesinde ifadesini bulan hususlardır[xi].

Uzay Hukukuna dair iç hukuk düzenlemesinin yapılması devletin, özel kuruluşların milli uzay faaliyetleri üzerindeki yargı yetkisinin ve sorumluluğunun ortaya konulabilmesi açısından son kertede önem arz etmektedir[xii]. Devletlerin bu sorumluluklarını açığa kavuşturmaları açısından ortaya koyabilecekleri tek mekanizma iç hukuk düzenlemesi olmamakla birlikte bunu sağlayacak bir mekanizma ortaya koymalıdır. Zira bir devletin hükümet-dışı kuruluşların hangi uzay faaliyetlerini yetkilendireceği, hangilerine lisanslamayacağını belirtmesi icap eder[xiii]. Diğer yandan ise bunu ortaya koymak adına iç hukuk düzenlemesi yapılmasının devlet uygulamalarınca da kanıtlanmış en ideal çözüm olduğu ifade edilmiştir[xiv].

Uzay Hukukunda İç Hukuk Düzenlemelerinin Türkiye Bağlamında Değerlendirilmesi

Türkiye söz konusu antlaşmayı 1968 yılında onaylayarak tarafı haline gelmiştir[xv]. Türkiye’de halihazırda uzay hukuku açısından bir iç hukuk düzenlemesi yapılmış bulunmamaktadır. Türkiye’de politik karar alıcıları henüz ulusal uzay hukuku düzenlemesi yapılması yönünde ortak irade beyan etmediğinden, uzay hukukuna dair iç hukuk düzenlemesi olmamasının sebebinin politik olduğu söylenebilir[xvi]. Uzay Hukukuna ilişkin iç hukuk düzenlemesi gerek ratione materiae gerekse ratione personae tüm uzay faaliyetlerini kapsayacak şekilde bir sistem, bir mekanizma içermelidir[xvii]. Türkiye açısından da ulusal uzay hukuku yapılmasına yönelik bir girişimde bu kıstasın göz önünde bulundurulması iyi olacaktır. Almanya, İtalya, Lüksemburg, Endonezya, Kazakistan, Güney Kore, Malezya ve Hindistan gibi pek çok devlet, çoğunlukla bu yapı taşlarının çizgileri doğrultusunda, ulusal uzay mevzuatı taslağı hazırlama sürecindedir veya bu tür bir mevzuatı tasarlamayı amaçlamaktadır[xviii]. Dolayısıyla, Türkiye’nin de Dunk’ın belirttiği kıstasın yanında Gerhard’ın ifade ettiği beş yapı taşını göz önünde bulundurarak bir ulusal uzay hukuku çalışması yapması gerek uluslararası alandaki düzeyi karşılaması açısından gerekse milli uzay faaliyetlerinde tatmin edici bir kılavuz teşkil etmesini sağlamak açısından isabetli olacaktır.

“Uzay ve havacılık bilimi ve teknolojilerine yönelik orta ve uzun vadeli amaçları, temel ilke ve yaklaşımları, hedef ve öncelikleri, performans ölçütlerini, bunlara ulaşmak için izlenecek yöntemler ile kaynak dağılımlarını da içeren stratejik planlar hazırlamakla görevli devlet kuruluşu” olan Türkiye Uzay Ajansı (TUA), 2018 yılında 23 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kurulmuştur[xix]. TUA’nın önemi yalnızca uzay faaliyetleri açısından değil, ulusal uzay hukuku yapılmasına yönelik girişimde de etkili olacaktır. Sonuç olarak, Türkiye Uzay Ajansı’nın misyonunda da yer aldığı üzere Türkiye Yeni Uzay Çağının gereklerine uygun şekilde faaliyetler yürütmeyi hedeflemektedir. Bunun bir gereği olarak bu yönde iç hukuk düzenlemesi yapılması önem arz etmektedir. 2021 yılı 9 Şubat’ta Türkiye’nin “Milli Uzay Programı’nın” açıklanması sonrasında gerekli hukuki düzenlemelerin yapılması hususunda gelişmelerin de yakın zamanda gerçekleşeceği kuvvetle muhtemeldir.

[i] Frans G. von der Dunk, International Satellite Law, An article in Oxford Research Encyclopedia of Planetary Science, S. Freeland (ed.) (2019), 27 pp.

[ii] Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies, Adopted by the General Assembly in its resolution 2222 (XXI), opened for signature on 27 January 1967, entered into force on 10 October 1967

[iii] Michael Gerhard, Article VI in COLOGNE COMMENTARY ON SPACE LAW, VOL. 1 (Stephen Hobe, Bernhard Schmidt-Tedd & Kai-Uwe Schrogl et al. eds., 2009). para. 2 – p.104.

[iv] von der Dunk, F. G. (Eds.). (2006). “Studies in Space Law”. In Studies in Space Law. Leiden, The Netherlands: Brill | Nijhoff. Retrieved Mar 25, 2021, from https://brill.com/view/serial/SLAW

[v] Gerhard, para.2,p.104

[vi] Dunk, Frans von der (2011) “The Origins of Autorisation: Article VI of the Outer Space Treaty and International Space Law”: Dunk, Frans von der (Editör), National space legislation in Europe, Leiden, Boston, Martinus Nijhoff publishers, s.3-5; Aktaran: Çakır, T. (2020). ‘Türk Uzay Operasyonlarına İlişkin Kanun’un Hazırlanması Konusunda Öneriler. içinde YBHD, 2020/2, 175–196. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1230894

[vii] Outer Space Treaty, Art.6

[viii] von der Dunk, Frans G., “The Second African National Space Law: The Nigerian NASRDA Act and the Draft Regulations on Licensing and Supervision” (2017). Space, Cyber, and Telecommunications Law Program Faculty Publications. 92. http://digitalcommons.unl.edu/spacelaw/92

[ix] Gerhard, para. 73 – p.121

[x] Gerhard, para.73, p.121

[xi] Gerhard, para.74, p.121

[xii] Cologne Commentary on Space Law, Vol. 3, (Stephen Hobe, Bernhard Schmidt-Tedd & K. Shrogl eds., 2015)

[xiii] Dunk, supra not page.2; and see F. G. von der Dunk, International space law, in Handbook of Space Law (Eds. F. G. von der Dunk & F. Tronchetti)(2015), 53–54, and references in fn. 94–96.

[xiv] F. Tronchetti, Fundamentals of Space Law and Policy, p. 26-27, SpringerBriefs in Space Development, DOI: 10.1007/978-1-4614-7870-6_1, © Fabio Tronchetti 2013

[xv] https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/12732.pdf , RG. 01.06.1968, Sayı: 12913

[xvi] Çakır, T. (2020). ‘Türk Uzay Operasyonlarına İlişkin Kanun’un Hazırlanması Konusunda Öneriler. içinde YBHD, 2020/2, 175–196. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1230894

[xvii] von der Dunk, Frans G., “The Second African National Space Law: The Nigerian NASRDA Act and the Draft Regulations on Licensing and Supervision” (2017). Space, Cyber, and Telecommunications Law Program Faculty Publications. 92. http://digitalcommons.unl.edu/spacelaw/92

[xviii] Michael Gerhard, Article VI in COLOGNE COMMENTARY ON SPACE LAW, VOL. 1 (Stephen Hobe, Bernhard Schmidt-Tedd & Kai-Uwe Schrogl et al. eds., 2009). para. 75 – p.122.

[xix] Türkiye Uzay Ajansı. (n.d.). Retrieved from https://tua.gov.tr/tr/kurumsal